როცა ფროიდმა რომენ როლანს ,,ერთი ილუზიის მომავალი“ გაუგზავნა, როლანმა წუხილი გამოთქვა, რომ ფროიდი არ ითვალისწინებდა რელიგიის ავთენტიკურ წყაროს – მარადიულობის შეგრძნებას, უსაზღვროების, დაუსაბამობის, ოკეანურობის განცდას, რომელიც სულაც არ წარმოადგენს რწმენის საკითხს. ფროიდი, რომელსაც ოკეანურობის განცდა არ გააჩნდა, ფრიად რთული ამოცანის წინაშე დადგა – მეცნიერულად აღეწერა ეს გრძნობა. ვინაიდან ფიზიოლოგიას ვერ დაეყრდნობოდა, ამიტომ ასოციაციების გზით გადაწყვიტა სვლა და ურღვევობის, სამყაროსთან მიკუთვნებულობის განცდამდე მივიდა. ფროიდის წარმოდგენაში, მას ინტელექტუალური ჭვრეტის ხასიათი უფრო აქვს, თუმცა გარკვეული გრძნობებიც ახლავს თან. შესაძლებელია იგი ადამიანებში არსებობდეს, თუმცა რელიგიურ მოთხოვნილებათა პირველწყაროს რომ წარმოადგენდეს და პირველადი იყოს, ფროიდს ამაში ეჭვი ეპარება.
მე, ჯანსაღ გამოვლინებაში, გარესამყაროსგან მკვეთრად გამიჯნულ ფენომენად ავლენს თავს, გარდა იმ შემთხვევისა, როცა ის შეყვარებულია. ამ დროს ზღვარი მე და ობიექტს შორის ქრება. ამ ზღვარის მოშლა პათოლოგიურ პროცესებშიც გამოიხატება – როცა საკუთარი აზრები თუ განცდები მესთვის უცხო ფენომენებად გვევლინება. ზრდასრული ადამიანის მეს განცდა, რასაკვირველია, თავიდანვე ასეთი არ არის. საწყის ეტაპზე ახალშობილი ვერ განასხვავებს მე-ს გარესამყაროსგან, თუმცა მალე აღმოაჩენს, რომ დედის მკერდი, რომელიც მასში ყველაზე სასიამოვნო შეგრძნებებს აღძრავს, დროდადრო სადღაც ქრება, გარე ობიექტია. ეს აღმოჩენა უკმაყოფილებას აღძრავს და ასე ტკივილში იბადება სამყაროსგან მეს გამიჯვნის ტენდენცია. მე სიამოვნების ინსტანციად იქცევა, გარე სამყარო კი მტრად. დროთა განმავლობაში ადამიანი სწავლობს შინაგანის გარეგანისგან განსხვავებას და ეს რეალობისკენ გადადგმული პირველი ნაბიჯია. შესაბამისად, მეს შეკუმშული განცდა იმ დიდი ყოვლისმომცველი განცდის ნარჩენია და თუკი რომელიმეში შემონახულია თავდაპირველი სახით, მაინც ამ შეზღუდულის თანმხლებად უნდა მოვიაზროთ. სავარაუდოა, რომ სწორედ ეს იყოს ეს ოკეანურობის განცდაც.
ჩვეულებრივი დავიწყება მოგონებების კვალს არ შლის, ის რაც მოხდება, სამუდამოდ რჩება ფსიქიკაში რაღაც ფორმით და გარკვეულ პირობებში თავს იჩენს. სულიერ ცხოვრებაში საბოლოო ფორმასთან ერთად ყველა ადრეული სტადიის შენარჩუნებაა შესაძლებელი. თუნდაც მილიონობით ადამიანში იყოს შემორჩენილი ეს ოკეანურობის განცდა, ფროიდი მას ვერ მიიჩნევს რელიგიური მოთხოვნილების წყაროდ, რადგან გრძნობა მხოლოდ მაშინ იქცევა ენერგიის წყაროდ, როდესაც თავადაა მოთხოვნილება. ყველაზე ძლიერი მოთხოვნილება კი ბავშვისთვის მამის მფარველობაა და მისთვის უდავოა, რომ რელიგიური მოთხოვნილების სათავე ბავშვური უმწეობააა და მის შენარჩუნებას ბედისწერის ყოვლისშემძლეობის წინაშე შიში უწყობს ხელს. ოკეანურობის განცდა კი რეგრესია – ნარცისიზმის აღდგენას ესწრაფვის და მხოლოდ მოგვიანებით დაუკავშირდა რელიგიას როგორც ნუგეში – უარყოფა საშიშროებისა, რომელსაც მეს გარესამყარო უქადის.
ერთი ილუზიის მომავალში ფროიდი რელიგიური გრძნობის ფესვებს არ იკვლევს, იგი რელიგიური სისტემისა და აღქმების გააზრებას ცდილობს და იმდენად ინფანტილურად და სინამდვილისგან დაშორებულად ეჩვენება, რომ უჩნდება განცდა, კაცობრიობა თავს ამგვარ აღქმას ვერასოდეს დააღწევს. ამიტომაც ცდილობს იმ ფენომენებში გაერკვეს, რომელიც ადამიანს რელიგიაზე ამგვარ ჩაბღაუჭებას აიძულებს და ამ გზით კულტურის წარმოშობისა და განვითარების გზამდე გადის.
ყველაზე მთავარი კითხვა, რომელიც ადამიანს აწუხებს და რომელზე პასუხის პოვნასაც რელიგიის მეშვეობით ცდილობს, არის კითხვა – თუ რატომ ვცხოვრობთ. ადამიანი ვერ პოულობს ცხოვრების საზრისს, მიუხედავად იმისა, რომ გამუდმებით დაეძებს მას. ამ კითხვაზე დამაკმაყოფილებელი პასუხი არ არსებობს, თუმცა უფრო მარტივია პასუხი კითხვაზე, თუ რისკენ ვისწრაფვით, რას მოვითხოვთ ცხოვრებისაგან – ცხადია, ადამიანებს ბედნიერება სურთ.
ბედნიერებისკენ სწრაფვა მიზანს ორად ჰყოფს: ტკივილისა და უსიამოვნებისაგან გაქცევად და სიამოვნებისკენ სწრაფვად. ცხოვრების მიზანი სიამოვნების პრინციპითაა განსაზღვრული, ის კი სამყაროს პრინციპს უპირისპირდება, რადგან ისეა მოწყობილი, რომ ბედნიერების განცდა ჩვენივე კონსტიტუციითაა შეზღუდული. მუდმივობა ჩვენ მხოლოდ გულგრილ კმაყოფილებას გვგვრის, სიამოვნებას ხომ კონტრასტი განსაზღვრავს. შესაბამისად, შექმნის გეგმა ბედნიერებას არ ითვალისწინებს. ამის გამო, ადამიანის ბედნიერების პრეტენზიაც მოკრძალებულია და რეალობის პრინციპი მეორე მიზანზე კონცენტრირდება – აირიდოს ტანჯვა და ტკივილი. ამ ამოცანის გადაჭრის რამდენიმე გზა არსებობს: მოთხოვნილებათა შეუზღუდავი დაკმაყოფილება, რასაც სასჯელი მოჰყვება, ნებაყოფილობით მარტოობა, ან კიდევ საზოგადოების წევრობა და მეცნიერებისა და ტექნიკის მეშვეობით ბუნების საკუთარ ნებაზე დაქვემდებარების მცდელობა.
ტანჯვის არიდების ყველაზე უხეში, თუმცა ეფექტური მეთოდია ორგანიზმზე ქიმიური ზემოქმედება ნითიერებების საშუალებით, თუმცა საინტერესო ისაა, რომ ადამიანის ორგანიზმშიც არსებობს მსგავსი ნივთიერებები. განსაკუთრებით საინტერესო ტექნიკაა, ლტოლვაზე ზემოქმედება, რომელსაც აღმოსავლურ პრაქტიკებში იყენებენ და გულისხმობს ლტოლვის დამორჩილებით სიმშვიდის მოპოვებას, რადგან გაკონტროლებული ლტოლვის დაუკმაყოფილებლობას ისე მტკივნეულად აღარ განიცდი. ეს, ცხადია, სიამოვნების განცდის შესაძლებლობას ბევრად ამცირებს. ტანჯვისგან თავის დაცვის კიდევ ერთი ჩვენივე ფსიქიკური აპარატით უზრუნველყოფილი საშუალებაა ლიბიდოს გადანაცვლება – ლტოლვის სუბლიმაციის მეშვეობით ლტოლვის მიზანი გადაინაცვლებს იქ, სადაც უარს არ წააწყდება. ეს პირველადი ინსტინქტებით ლტოლვის დაკმაყოფილებაზე ბევრად უფრო დახვეწილი ბედნიერებაა, თუმცა ნაკლი ის აქვს, რომ მხოლოდ ერთეულების ხვედრია, რადგან განსაკუთრებულ ნიჭიერებას მოითხოვს. მსგავს დაკმაყოფილებას ადამიანმა შესაძლოა პროფესიული საქმიანობითაც მიაღწიოს, თუკი ეს საქმიანობა მისი თავისუფალი არჩევანია, თუმცა შრომას იშვიათად იყენებენ ისინი, როგორც გზას ბედნიერებისკენ, რადგან ძირითადად იძულებით მუშაობენ.
ლიბიდოს გადანაცვლების მეშვეობით დაკმაყოფილების სულიერ პროცესებში გადატანის მაგალითია სიყვარულიც. ბედნიერების განცდის მიღწევა ლიბიდოს ობიექტებზე ჩაბღაუჭებით ხდება. მასთანაა დაკავშირებული ესთეტიზმიც. იგი ტანჯვისგან ვერ გვიცავს, თუმცა სასიამოვნო შეგრძნებები მოაქვს და მსუბუქად გვაბრუებს. კიდევ სხვა მეთოდია რეალობასთან კავშირის გაწყვეტა განდეგილობით, ან ილუზიით. ამ უკანასკნელ შემთხვევაში სამყაროს აუტანელი თვისებების საკუთარი წარმოდგენებით ჩანაცვლება ხდება და ილუზიები რეალობაში შემოდიან. ეს შეშლილობის ერთ-ერთი სახეა და რელიგიაც მასობრივი შეშლილობის ამგვარი სახეობაა. და ბოლოს, თავშესაფარი შეიძლება იყოს ნევროზიც, რომელიც სუროგატულ დაკმაყოფილებას პირდება ინდივიდს და ფსიქოზიც, როდესაც ბედნიერების გზაზე მარცხის განცდის შედეგად, ქრონიკული ინტოქსიკაციით ტკბობას მიეცემა ადამიანი.
მოკლედ, მიზნის მისაღწევად უამრავი საშუალება არსებობს და თავისი ფსიქიკური კონსტიტუციის შესაბამისად ყველა თავის გზას პოულობს, თუმცა ნებისმიერი ტექნიკა, რომელიც სხვა დანარჩენებს გამორიცხავს, არასაკმარისია, რადგან მთელი კაპიტალის ერთ საქმეში დაბანდება არ ღირს. რელიგიის პრობლემაც ისაა, რომ ამ არჩევანს ზღუდავს და თავის გზას ახვევს განურჩევლად ყველას. მისი ტექნიკა ცხოვრების ღირებულებების დაკნინებასა და რეალური სამყაროს სურათის ილუზორულ დამახინჯებას გულისხმობს, რისი წინაპირობაც ინტელექტის დათრგუნვაა. რელიგია ახდენს ფსიქიკური ინფანტილიზმის ძალადობრივ ფიქსაციას და მასობრივი შეშლილობის სისტემაში ჩართვით უამრავ ინდივიდუალურ ნევროზს ბადებს. ბედნიერებისკენ გზა ბევრია, მიზნამდე კი არცერთი. მათ შორის არც რელიგია. ამიტომ უფლის შეუცნობელ გზაზე ლაპარაკობს და სიამოვნების წყაროდ უსიტყვო მორჩილებას აღიარებს.
რატომ არის ბედნიერება მიუღწეველი, ამ კითხვაზე პასუხს ნაწილობრივ ის საფრთხეები იძლევა, რომელიც ადამიანს ემუქრება. მისი ტანჯვის სამი წყარო არსებობს: ბუნების დაუმარცხებელი ძალები, საკუთარი სხეული, რომელიც წარმავალია და ბოლოს მის მიერ შექმნილი ინსტიტუტების ნაკლოვანება. პირველი ორი გარდაუვალია და უსიტყვოდ ვემორჩილებით, თუმცა მესამესთან სხვა დამოკიდებულება გვაქვს. გვსურს მისგან თავი დავაღწიოთ, რადგან ვერ ვიგებთ რატომ არ დგას ჩვენი შექმნილი ჩვენივე სამსახურში. ჩნდება ეჭვი – ხომ არ იმალება მის უკან დაუმარცხებელი ბუნების რაღაც ნაწილი – ამ შემთხვევაში ჩვენი ფსიქიკური თვისებები.
საინტერესო ისაა, რომ ჩვენს უბედურებაში მნიშვნელოვანი წილი კულტურას მიუძღვის, თუმცა ტანჯვისგან დაცვის ყველა საშუალებაც სწორედ კულტურის მონაპოვარია. სავარაუდოა, რომ კულტურა, როგორც მტერი ადამიანმა დროთა განმავლობაში დაგროვილი უკმაყოფილებების ნიადაგზე აღიქვა. მისი ერთ-ერთ ბოლო წინაპირობა ქრისტიანული რელიგია იყო, რომელმაც მიწიერი ღირებულებები გააუფასურა. შემდგომში, პრიმიტიული ტომების აღმოჩენისას, ევროპელებმა ამ ტომების უბრალო და ბედნიერი ცხოვრება, კულტურის არ არსებობას მიაწერეს. საბოლოოდ კი, ნევროზის მექანიზმის აღმოჩენასთან ერთად, გაირკვა, რომ ადამიანი ავადდება, როდესაც საზოგადოება კულტურის იდეალებით უწესებს მას შეზღუდვებს და აქედან გაკეთდა დასკვნა, რომ თუკი კულტურა არ იარსებებს, დაკარგული ბედნიერებაც დაბრუნდება. ამას დაემატა ისიც, რომ ბუნების ძალთა დამორჩილებამ, სამეცნიერო-ტექნიკურმა მიღწევებმა, მიუხედავად იმისა, რომ სიცოცხლისთვის საფრთხეები შეამცირა და ბევრი რამ გაადვილა, ბედნიერების მოპოვების გზაზე, დიდი ვერაფერი შეჰმატა მათ. ყველაფერი იაფფასიან სიამოვნებებად მოინათლა და გაჩნდა კითხვა – რაში გვჭირდება ხანგრძლივი სიცოცხლე, თუკი იგი ისეთი მძიმეა, რომ სიკვდილი ხსნად გვევლინება? ასეა, თუ ისე, ფაქტი ისაა რომ ადამიანი ამჟამინდელ კულტურაში თავს კარგად ვერ გრძნობს და ამ ეპოქის წინა ეპოქებთან შედარებაც არაფრის მომცემი იქნება, რადგან ისინი სხვა მოეცმულობის წინაშე იდგნენ. ამიტომ, პირველ რიგში, საჭიროა კულტურის არსში, მისი წარმოქმნის მიზეზებსა და განვითარების გზაში გარკვევა, რომ დავინახოთ, ამ ტანჯვიდან თავის დაღწევის გზა თუ არსებობს რამე.
ფროიდი კულტურაში მოიაზრებს იმ მიღწევებისა და ინსტიტუტების ერთიანობას, რომლებიც ჩვენს ცხოვრებას ჩვენი წინაპრებისგან განასხვავებს და ემსახურება ორ მიზანს: ადამიანის ბუნებისგან დაცვასა და ადამიანური ურთიერთობის მოწესრიგებას. იგი გამოყოფს კულტურის შემდეგ მახასიათებლებს – ეს არის ყველა საქმიანობა და ღირებულება, რომელიც ადამიანისთვის სიკეთის მომტანია მაგ. ცეცხლის მოპოვება, საცხოვრებლის მოწყობა, შრომისა და საბრძოლო იარაღების გამოყენება, ტექნიკური პროგრესი, ესთეტიკა, სისუფთავე და წესრიგი, სამეცნიერო, ინტელექტუალური და შემოქმედებით მიღწევები, იდეები – რელიგიური და ფილოსოფიური სისტემები, სოციალური ინსტიტუტები, რომლის მიზანია ურთიერთობების მოწესრიგება და შედეგი – საზოგადოება და სამართალი.. ინდივიდუალური თავისუფლება კულტურის მონაპოვარი არ არის, იგი ადამიანს კულტურამდეც ჰქონდა, თუმცა არავითარი ღირებულება არ გააჩნდა. შემდგომში უკვე სამართალი მოითხოვდა, რომ კულტურის მიერ დაწესებული შეზღუდვები, ყველაზე გავრცელებულიყო და ის, რაც დღეს თავისუფლებისკენ სწრაფვის სახით არსებობს საზოგადოებაში, სწორედ უსამართლობაზე ამბოხის სახით გაჩნდა და კულტურის სამსახურში ჩადგა. ეს სწრაფვა შეიძლება კულტურის მიერ მოუთვინიერებელი ადამიანის ნარჩენებიდანაც დაიბადოს და მაშინ კულტურას დაუპირისპირდება. მასა ცდილობს ინდივიდს საკუთარი ნება მოახვიოს, ის კი ინდივიდუალურ თავისუფლებას იცავს. ამიტომ კაცობრიობის უმთავრეს გამოწვევად მასის მოთხოვნებსა და ინდივიდუალურ მისწრაფებებს შორის წონასწორობის დამყარება წარმოადგენს.
საერთო ჯამში, ფროიდი არ ეთანხმება მოსაზრებას, რომ კულტურა სრულყოფილების გზა ან სრულყოფილებისკენ სწრაფვაა, იგი კულტურას ადამიანის პირველყოფილ ლტოლვებთან აკავშირებს. მაგალითად, ანალური ეროტიკა, მომჭირნეობად, წესრიგად და სისუფთავედ იქცევა, რაც კულტურის მოთხოვნებს ემთხვევა. ინსტინქტური ლტოლვები იძულებულია დაკმაყოფილების პირობები სხვაგან შეიქმნას, რაც სუბლიმაციის პროცესს ემთხვევა. ეს კულტურული განვითარების გამორჩეულ ნიშანს წარმოადგენს – ფსიქიკური, მეცნიერული, შემოქმედებითი და იდეოლოგიური საქმიანობის უმაღლესი ფორმები, სწორედ მას ეყრდნობა. ,,სუბლიმაცია ბედისწერაა, რომელიც კულტურამ ლტოლვებს თავს მოახვია“. ყველაზე მნიშვნელოვანი კი ის არი, რომ რამდენადაც კულტურა ლტოლვების დაკმაყოფილებაზე უარის თქმას ეყრდნობა, იმდენად მისი წინაპირობა ლტოლვების დაუკმაყოფილებლობაა. ჩნდება კითხვა – რა აიძულებს ლტოლვას დაკმაყოფილებაზე უარი თქვას? ამ კითხვაზე პასუხს კულტურის წარმოშობისა და განვითარების გზის შესწავლა იძლევა.
მას შემდეგ რაც ადამიანმა აღმოაჩინა, რომ საკუთარი ყოფის გაუმჯობესება შეეძლო შრომით, მისთვის სულერთი ვეღარ იქნებოდა მეორე ადამიანი მასთან ერთად იმუშავებდა, თუ მის წინააღმდეგ. თანამშრომლობას და თანაცხოვრებას სარგებელი მოჰქონდა. პირველი მისი დამხმარეები ოჯახის წევრები იყვნენ. მამრს სექსუალური ლტოლვის ობიექტი მუდამ გვერდით ჰყავდა და მდედრი, ნაშიერების ინტერესებიდან გამომდინარე, მამრთან რჩებოდა. ამ ოჯახს ჯერ კიდევ არ ჰქონდა კულტურის ნიშანი, რადგან მამრის ძალაუფლება შეუზღუდავი იყო. პირველი ნიშანი ტოტემისტურ კულტურაში გაჩნდა, ძმური კავშირის ფორმირებისას. ტაბუს კანონები წარმოადგენდა პირველ სამართალს. პირველ კულტურულ მიღწევად იქცა ის, რომ ბევრმა ადამიანმა მოახერხა თანაცხოვრება.
მაშასადამე, თანაცხოვრებას ორი მიზეზი ჰქონდა: საჭიროებით გამოწვეული იძულებითი შრომა და სიყვარული. სიყვარული ბედნიერების პირველსახეა და ადამიანის ცხოვრებაში ცენტრალური ადგილი უჭირავს. ბედნიერებისკენ სწრაფვის ამ გზაზე, ადამიანის სიყვარულის ობიექტზე დამოკიდებული ხდება და მისი დაკარგვის შემთხვევაში, განსაცდელი ელის. ადამიანთა მცირე ნაწილი სიყვარულში ბედნიერებას პოულობს, ოღონდ ამ შემთხვევაში სიყვარულის ფუნქცია იცვლება – მთავარი ღირებულება მათთვის თავიანთი სიყვარული ხდება და არა ის, რომ თავად იყოს სიყვარულის ობიექტი. ამ დროს ადამიანი თავს იმით იცავს, რომ სიყვარულის ობიექტად ერთს კი არ ირჩევს, არამედ განურჩევლად ყველას. ის თავს არიდებს სქესობრივ სიყვარულს და სექსუალური მიზნიდან ყურადღება სხვა რამეზე გადააქვს. მას რჩება უფაქიზესი გრძნობები, რომელსაც სიყვარულის ბობოქარ ბუნებასთან საერთო არაფერი აქვს. განსხვავება მეს და ობიექტს შორის ქრება. განურჩევლად ყველა უნდა გიყვარდეს. ამგვარი ტექნიკა ხშირად უკავშირდება რელიგიას.
რაც შეეხება იმ სიყვარულს, რომელიც ოჯახის შექმნას უდევს საფუძვლად, იგი თავის პირვანდელ ფორმას ინარჩუნებს და უარს არ ამბობს უშუალო დაკმაყოფილებაზე. ეს არის გრძნობისმიერი სიყვარული. შეფერხებული სინაზე მისი მოდიფიკაციაა და სიყვარულის ეს ორივე ფორმა თავის ფუნქციას ასრულებს – ბევრ ადამიანს ერთმანეთთან აკავშირებს და იმაზე უფრო მყარად, ვიდრე საერთო სამუშაო. გრძნობისმიერი სიყვარული ახალი ოჯახის წყარო ხდება, შეფერხებული/ დაბრკოლებული კი მეგობრობის. ეს უკანასკნელი კულტურისთვის უფრო ხელსაყრელია.
დროთა განმავლობაში ხდება კონფლიქტი ოჯახსა და უფრო დიდ დაჯგუფებას შორის – რაც უფრო მტკიცეა ოჯახური კავშირი, მით მეტად ავლენს იგი გამიჯვნის ტენდენციას, უჭირს ინდივიდის დათმობა. ოჯახისგან გამოყოფა და უფრო დიდ წრეში შებიჯება ყველა ახალგაზრდის ამოცანაა, რომელშიც მას საზოგადოება ეხმარება. კულტურის განვითარებას განსაკუთრებით აფერხებენ ქალები იმით, რაც ოდესღაც კულტურის საფუძველად იქცა – ოჯახური და სექსუალური ინტერესებით. კულტურა კაცის საქმე ხდება და ისიც იძულებულია ლტოლვის სუბლიმაცია მოახდინოს. რასაც კულტურაზე ხარჯავს, ქალისგან და სექსუალური ცხოვრებისგან მიაქვს – მამისა და მეუღლის მოვალეობები უკანა პლანზე იწევს. ქალი კულტურის დაუძინებელი მტერი ხდება.
კულტურა სექსუალურობაზე შეზღუდვებს საზოგადოების ეკონომიკური სტრუქტურის მიხედვით ახდენს. იგი მას ფსიქიკური ენერგიის უდიდეს ნაწილს ართმევს და საკუთარი მიზნებისთვის მოიხმარს, თუმცა სიფრთხილით იქცევა დამორჩილებულების ამბოხის შიშით. იგი სექსუალობას ბოლომდე არ უარყოფს და ლეგიტიმურ არხებში აქცევს. არ ცნობს მას, როგორც სიამოვნების დამოუკიდებელ წყაროს და ითმენს მას, როგორც კაცთა მოდგმის გამრავლების საშუალებას. ამის შედეგად სექსუალური ფუნქციის, როგორც ბედნიერების განცდის წყაროს მნიშვნელობა შემცირდა და შეიძლება ითქვას რომ ისეთივე ატროფირებულია, როგორიც ჩვენი თმები და ყბები.
თუკი დავუშვებდით, რომ კულტურული საზოგადოება სექსუალურად დაკმაყოფილებული წყვილებისგან შემდგარი ერთობა ყოფილიყო, კულტურას სექსუალურობისთვის ენერგიის წართმევა აღარ დასჭირდებოდა, თუმცა ეს შეუძლებელია. კულტურა მოითხოვს რომ საზოგადოების წევრები ერთმანეთთან ლიბიდოთი იყვნენ დაკავშირებულნი, შეფერხებული ლიბიდოს ძალებს მოიხმარს, რაც სექსუალობის შეზღუდვით ხდება. ამის მიზეზის კვალზე ფროიდი კულტურული იდეალის შემდეგი მოთხოვნით დგება – გიყვარდეს მოყვასი შენი, ვითარცა თავი შენი, რომელიც ადამიანისგან სრულიად უცხო ადამიანისთვის მისთვის გაუგებარი მსხვერპლის გაღებას მოითხოვს. მისთვის კიდევ უფრო უცნაურად ჟღერს მცნება – გიყვარდეს მტერი შენი. ამ ორი კრედოს შეერთებით ვიღებთ აბსურდულ ლოგიკას – გიყვარდეს მოყვასი შენი, იმიტომ რომ იგი შენი მტერია. ეს ყველაფერი კი იმიტომ ხდება, რომ ადამიანი არ არის კეთილი და მოწყალე არსება, რომელიც მასზე თავდასხმას, მხოლოდ თავდაცვით უპასუხებს და მასში ერთ-ერთი უმთავრესი ლტოლვა აგრესიაა – სიკვდილის ინსტინქტის პირმშო და მთავარი წარმომადგენელი. როდესაც ამ აგრესიის შემაკავებელი ფსიქიკური ძალები არ არსებობს, ის ადამიანს ჩამოგლეჯს ნიღაბს და აქცევს მხეცად, რომელიც საკუთარ ჯიშს არ დაინდობს. მოყვასთან ურთიერთობაში მას ეს აგრესია უშლის ხელს, რომელიც აქვს და რომელსაც სხვაშიც ვარაუდობს. ეს მტრული გრძნობები კი – კულტურულ საზოგადოებას დაშლით ემუქრება. ვინაიდან ინსტინქტები რაციონალურ ინტერესებზე ძლიერია, შრომით ინტერესები მათი კავშირის სიმტკიცეს ვერ უზრუნველყოფს. სწორედ ამიტომ კულტურა ცდილობს მას ფსიქიკური რეაქცია დაუპირისპიროს და იყენებს იდენტიფიკაციასა და შეფერხებულ/ დაბრკოლებულ სასიყვარულო კავშირებს.
აგრესიის პრობლემის გადაწყვეტას კომუნისტები კერძო საკუთრების გაუქმებით ვარაუდობდნენ, რადგან მიიჩნევდნენ, რომ ადამიანი კერძო საკუთრებამ გააბოროტა. მათი აზრით ადამიანს ქონებამ მისცა ძალაუფლება, რომელიც საშუალებას აძლევდა, რომ მეორე ადამიანს სასტიკად მოქცეოდა. თუკი ყველას ყველაფერი თანაბრად ექნებოდა, არ იარსებებდა მტრობა. ფროიდის პერსპექტივაში, კერძო საკუთრებას არ შეუქმნია აგრესია. იგი ბავშვობის ასაკშივე ვლინდება, როცა საკუთრებას ჯერ კიდევ ანალური ფორმები აქვს და ყველა სასიყვარულო ურთიერთობების ნალექს წარმოადგენს. მატერიალური პრივილეგიები რომც დაიკარგოს, მაინც იარსებებს პრივილეგიები სექსუალურ ცხოვრებაში და ეს სულ დატოვებს მტრობის საფუძველს. აგრესია ადამიანური ბუნების მარადიული თვისებაა და რა გზაც არ უნდა აირჩიოს კულტურის განვითარებამ, მუდამ თან გაჰყვება. ადამიანების ერთმანეთთან სიყვარულით დაკავშირება, მხოლოდ იმ პირობითაა შესაძლებელი, რომ ამ აგრესიის ობიექტი ვიღაც სხვა ეყოლება. ფაშიზმს ანტისემიტიზმი კვებავდა, საბჭოთა კულტურას – ბურჟუაზიის დევნა. ქრისტიანობამაც კი, რომელმაც მოყვასის სიყვარული დააწესა, ამით არაქრისტიანების მიმართ არატოლერანტულობას დაუდო საფუძველი.
ამგვარად, კულტურა მსხვერპლად სექსუალურ და აგრესიულ მიდრეკილებებს ითხოვს, რაც, ბუნებრივია, უკმაყოფილების მიზეზია, თუმცა სანაცვლოდ უსაფრთხოებას იძლევა. პირველყოფილ ურდოში, როცა ეს ლტოლვები თავისუფალი იყო, მისი დაკმაყოფილების საშუალება მხოლოდ ძლიერს ჰქონდა და დანარჩენები მორჩილებაში უნდა ყოფილიყვნენ, ასე რომ ლტოლვების თავისუფლებაშიც არ არის შესაშური არაფერი. პირველყოფილი ტომების წევრები უარესი შეზღუდვებით იტანჯებიან. ინსტინქტურ ლტოლვათა შეზღუდვა არ წარმოადგენს პრობლემას, კულტურის განვითარება გადარჩენისთვის კაცობრიობის ბრძოლაა იმ საზოგადოებით, სადაც ერთი ყველას და ყველა ერთის მტერია. იგი აჩვენებს ბრძოლას ეროსსა და თანატოსს, სიკვდილისა და სიცოცხლის ინსტინქტებს შორის.
იმ მეთოდებს შორის, რომელსაც კულტურა აგრესიის შესაჩერებლად იყენებს ყველაზე მნიშვნელოვანი აგრესიის ინტროექციაა, ანუ მისი იქ დაბრუნება, საიდანაც წარმოიშვა. კულტურა ამ საშიშ ლტოლვას იპყრობს, იმორჩილებს და შინაგან ინსტანციას გადასცემს, რომელიც მას მეთვალყურეობას უწევს. იქ მას სუპერეგო მიიტაცებს და სინდისის სახით მე-ს წინააღმდეგ ისეთსავე აგრესიას ავლენს, როგორც მე უცხო ინდივიდთა მიმართ. სუპერეგოსა და მეს დაპირისპირება დანაშაულის გრძნობას წარმოქმნის, რომელიც დასჯის მოთხოვნილებით გამოიხატება.
ადამიანს დანაშაულის გრძნობა უჩნდება მაშინ, როდესაც ბოროტებას ჩაიდენს, ან როდესაც ის განუზრახავს. ბოროტების ჩადენას ის იმიტომ არ უშვებს, რომ უმწეოა, სხვაზე დამოკიდებული და სიყვარულის დაკარგვის ეშინია, რადგან სიყვარულის დაკარგვით საშიშროებისგან დაცვის შესაძლებლობას კარგავს. შეიძლება ითქვას, რომ დანაშაულის განცდა სოციალური შიშია. ჯერ მშობლების, მოგვიანებით კი – საზოგადოების. არ აქვს მნიშვნელობა მართლა ჩაიდინა ადამიანმა დანაშაული, თუ უბრალოდ განიზრახა, ავტორიტეტული ინსტანცია ორივე შემთხვევაში აღმოაჩენს მას და დასჯის. ავტორიტეტი ინტერნალიზებულია და მას ვერაფერს დაუმალავ. რაც უფრო სათნო და წმინდაა ადამიანი, მით უფრო მკაცრია მისი სუპერეგო, რადგან ინსტინქტების მუდმივი უარყოფა ამ ინსტინქტებს უფრო აძლიერებს და დაკმაყოფილების ცდუნებას ზრდის. ეთიკურ სფეროში პრობლემებს ემატება ისიც, რომ წარუმატებლობა სუპერეგოში სინდისის პოზიციებს ამყარებს – თუ უბედურება შეემთხვევა, ადამიანი თავის თავში იკეტება და თავს სინანულით ისჯის. ბედისწერაც მშობლების ინსტანციის შემცვლელად მიიჩნევა – ამჯერად ის უზენაესი ძალების სიყვარულს და მფარველობას კარგავს. რელიგიაში ამ ფუნქციას ღმერთი ითავსებს – მათ განსაცდელებს მოუვლენს ხოლმე და ისინიც თავიანთ ცოდვილ ბუნებას ჰგმობენ, მის სამართლიანობაში ეჭვის შეტანის ნაცვლად. საინტერესოა, რომ ამისგან განსხვავებით, პირველყოფილი ადამიანი, უბედურებაში თავის დადანაშაულების ნაცვლად ფეტიშს სდებს ბრალს და ფეტიშს ამათრახებს. ეს დაახლოებით იმას ჰგავს, ბავშვი რომ კედელს ეჯახება და კედელზე ბრაზობს.
ამგვარად, დანაშაულის გრძნობას ორი წყარო აქვს – ავტორიტეტების შიში და სუპერეგოს შიში. პირველი ინსტინქტების დაკმაყოფილებაზე ათქმევინებს უარს, მეორე თვითდასჯისკენ უბიძგებს. როდესაც დაკმაყოფილებაზე უარის თქმის წყარო ავტორიტეტების შიში იყო, უარის თქმით დანაშაულის გრძნობა ქრებოდა, თუმცა მეორე შემთხვევაში უარის თქმა დანაშაულის გრძნობას ვერ აქრობს. მორალური თვითშეზღუდვა მეს შვებას ვერ განაცდევინებს და ჯილდოსა და სიყვარულს ვერ უზრუნველყოფს. დაკმაყოფილებაზე ყოველი უარი სინდისის დინამიკური წყარო ხდება და მას აძლიერებს. იბადება პარადოქსი – სინდისი ლტოლვების დაკმაყოფილებაზე უარის თქმის შედეგია და, ამავდროულად, ლტოლვების დაკმაყოფილებაზე უარის თქმა, რომელიც გარედან თავს მოხვეულია, ბადებს სინდისს, რომელიც ლტოლვების დაკმაყოფილებაზე უარის თქმას მოითხოვს.
აგრესიის შემთხვევაში ეს შემდეგნაირად ხდება – ავტორიტეტის მიმართ, რომელიც ყველაზე მნიშვნელოვანს უკრძალავს, ბავშვს აგრესია უვითარდება, თუმცა იძულებულია უარი თქვას ამ აგრესიის დაკმაყოფილებაზე. იგი იდენტიფიკაციის მექანიზმს მიმართავს – თავის თავში გადააქვს ეს ავტორიტეტი და ის მასში სუპერეგოდ ყალიბდება. ეს წარმოქმნილი აგრესია სუპერეგოს ხელში რჩება და მე-სკენ მიმართავს, რომელიც მამის როლს სჯერდება. ანუ სუპერეგოს პირველი სიმკაცრე, მამისგან ნაგრძნობი სიმკაცრე კი არა, მამისკენ მიმართული აგრესიაა. ლოგიკური იქნებოდა გვეფიქრა, რომ ამ აგრესიის მოცულობას, მამისგან ნაგრძნობი სიმკაცრე განსაზღვრავს, მაგრამ როგორც გამოცდილება აჩვენებს, ხშირად სუპერეგოს სიმკაცრე არ ემთხვევა მამის სიმკაცრეს. ალექსანდერის მიხედვით, ზედმეტად რბილი და შემწყნარებელი მამა შეიძლება შვილის უკიდურესად მკაცრი სუპერეგოს ჩამოყალიბების მიზეზი გახდეს, რადგან იმ სიყვარულის ზემოქმედების შედეგად, რომელსაც ის გარემოსგან იღებს, აგრესიას სხვა გამოსავალი არ რჩება, გარდა იმისა, რომ შიგნით მიემართოს, მაშინ როდესაც უსიყვარულოდ გაზრდის შემთხვევაში, მიუსაფარ ბავშვთან მესა და სუპერეგოს კონფლიქტი იხსნება და მთელი აგრესია გარე სამყაროზე მიემართება. მიუხედავად ამისა, სიმკაცრე მაინც ზემოქმედებს სუპერეგოს ჩამოყალიბებაზე. მის ეტიოლოგიურ წინაპირობას კონსტიტუციური ფაქტორებისა და გარემოს ურთიერთქმედება წარმოადგენს.
ბავშვის არაადეკვატური აგრესია, შესაძლოა იმითაც აიხსნას, რომ უხსოვარი მამა, მართლაც მკაცრი და უკიდურესად სასტიკი იყო და ის ფილოგენეტიკურ პირველსახეს იხსენებს. დანაშაულის გრძნობა ხომ ოიდიპოს კომპლექსიდან და მამის მკვლელობიდან წარმოიშვა – უკვე ჩადენილი დანაშაულიდან, თორემ მანამდე აგრესიას თავისუფალი გასაქანი ჰქონდა. სინანულის წყარო გახდა მამის მიმართ ამბივალენტური გრძნობები. სინანული მეს საერთო რეაქციაა დანაშაულზე. იგი შეიცავს შიშის შეგრძნებათა მასალას, თავად არის სასჯელი და დასჯის მოთხოვნილებასაც გულისხმობს. სიძულვილმა დაკმაყოფილება მკვლელობაში ჰპოვა, სინანულში კი თავი იჩინა სიყვარულმა, მოხდა იდენტიფიკაცია მამასთან, სუპერეგომ მამის ძალა შეიძინა და სასჯელად შეზღუდვები დააწესა, რომ იგივე აღარასოდეს განმეორებულიყო. აგრესია მის მიმართ არც შემდგომ თაობებში განელებულა და იგი კიდევ უფრო მეტად ძლიერდებოდა. შესაბამისად დანაშაულის გრძნობაში სიყვარულიც მონაწილეობს. სწორედ ამბივალენტობის გამო, მნიშვნელობა ეკარგება იმას, მართლა მოხდა თუ არა ეს მკვლელობა, ძმებს ნებისმიერ შემთხვევაში გაუჩნდებოდათ დანაშაულის განცდა, რადგან ისიც ამბივალენტური კონფლიქტის – ეროსისა და თანატოსის, სიცოცხლისა და სიკვდილის მარადიული ბრძოლის გამოხატულებაა. ეს კონფლიქტი თანაცხოვრებით იწყება, დანაშაულის გრძნობა პირველად ოჯახში ჩნდება, თანაცხოვრების გაფართოებასთან ერთად, წარსულზე დამოკიდებული ფორმით, ძლიერდება და დანაშაულის გრძნობასაც აძლიერებს, საბოლოოდ კი, ვინაიდან კულტურაც ეროტიკულ იმპულსს ემორჩილება, რომელიც ინდივიდებს შინაგანად დაკავშირებულ მასად აქცევს, მუდმივად მზარდ გრძნობად გადაიქცევა და იმ ზომამდე აღწევს, რომ აუტანელი ხდება ცალკეული ინდივიდისთვის.
ფროიდი მოცემულ სტატიაში ამდენ დროს დანაშაულის გრძნობას იმიტომ უთმობს, კულტურის განვითარების უმნიშვნელოვანეს პრობლემად მოიაზრებს. კულტურული პროგრესის საფასური, სწორედ დანაშაულის განცდით შემცირებული ბედნიერების განცდაა. ჩვეულებრივ შემთხვევაში დანაშაულის განცდა ჩვენი ცნობიერებისთვის ხელმისაწვდომია, თუმცა პათოლოგიურ გამოვლინებაში იგი იძულებით ეხვევა თავს ცნობიერებას, ან საერთოდ გაუცნობიერებელია. ნევროზის კლინიკურ სურათში მას ცენტრალური ადგილი უჭირავს, მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთ შემთხვევაში პაციენტი ვერც ამჩნევს მას და ვლინდება დასჯის არაცნობიერი მოთხოვნილების, უსიამოვნო შეგრძნების ან შიშის ფორმით. ავადმყოფი სიმპტომით ისჯის თავს.
ინდივიდისა და კულტურის განვითარებაში ბევრია საერთო და მათ შორის ბევრი ანალოგიის პოვნაა შესაძლებელი. კულტურის მიერ შექმნილი დანაშაულის გრძნობაც ასეთია – დიდწილად ვერ ცნობიერდება და უკმაყოფილებისთვის სხვა მოტივს ეძებს. კულტურის სუპერეგო, ისევე, როგორც ინდივიდის სუპერეგო მაღალ იდეალებს სახავს, რომელთა შეუსრულებლობა მკაცრად ისჯება. ინდივიდთან სუპერეგოს აგრესია, ვლინდება, როგორც საყვედური, როცა მოთხოვნები გაუცნობიერებელია, თუმცა თუ მათ გავაცნობიერებთ, აღმოვაჩნეთ, რომ ისინი კულტურის სუპერეგოს მოთხოვნებს იმეორებს. კულტურის სუპერეგოს წარმოშობაც ემთხვევა ინდივიდუალური სუპერეგოს წარმოშობას. როგორც წესი იგი ეყრდნობა გამორჩეულ ლიდერებს, რომელსაც სასტიკად გაუსწორდნენ. კულტურის სუპერეგოს საზოგადოება ქმნის, ეს ისაა რასაც საზოაგადოება ითხოვს ინდივიდისგან, თუმცა კოლექტიური ნევროზის შესწავლა, კულტურისთვის დიაგნოზის დასმა, გაცილებით დიდ სირთულეებთან არის დაკავშირებული, რადგან ამ დროს არ არსებობს კონტრასტი ავადმყოფსა და ნორმალურ გარემოს შორის, რაც ინდივიდუალური ნევროზის შემთხვევაში ამოსავალი წერტილია და კიდევ უფრო რთულია თერაპია, რადგან არავინაა იმდენად ავტორიტეტული, რომ თუნდაც ყველაზე ვარგისი ანალიზის შემთხვევაში, მასას მკურნალობა აიძულოს. კულტურული სუპერეგოც გასცემს ბრძანებებს და არ ადარდებს აქვს თუ არა ადამიანს მისი შესრულების უნარი, არადა ე.წ. ნორმალურ ადამიანებსაც კი გარკვეულ ზღვრამდე შეუძლიათ ინსტინქტების კონტროლი და თუ მისგან მეტს მოითხოვენ, ეს ამბოხს იწვევს, ავადდება, თავადაც იტანჯება და სხვებსაც ტანჯავს. ,,გიყვარდეს მოყვასი შენი, ვითარცა თავი შენი“ კულტურის სუპერეგოს ბრწყინვალე მუშაობის და აგრესიისგან დაცვის მცდელობაა, თუმცა სიყვარულის ამგვარი ინფლაცია, შეუძლებელი.
ფროიდის მიერ თითქმის საუკუნის წინ დასმული საბედისწერო კითხვა: რამდენ ხანს შესძლებს ადამიანი თვითდესტრუქციული და აგრესიული იმპულსების მოთოკვას, რომელიც საფრთხეს უქმნის თანაცხოვრებას, დღემდე კითხვად რჩება და არც ჩვენ დაგვრჩენია არაფერი გარდა იმისა, რომ ეროსის ბრძოლისუნარიანობის იმედად ვიყოთ.
ფროიდის ,,კულტურით უკმაყოფილების” მიხედვით
დოჩი გოგო
